تستفا

جنگل هاي خزري

گياهان ايران به دليل وسعت كشور و حاكم بودن شرايط اقليمي و اكولوژيكي متفاوت در آن بسيار متنوع اند. بر اساس مطالعات گياه شناسي 167 تيره و 1200 جنس از سه گروه نهاندانگان، بازدانگان و سرخس ها شناسايي شده اند.

جدول گروه ها و تعداد جنس ها و تيره هاي گياهي

از ميان 8000 گونه گياه در ايران حدود 1700 گونه و 20 جنس انحصاري در محدوده مرزهاي سياسي كنوني ايران كه مورد بررسي و مطالعه قرار گرفته اند، به طور طبيعي رشد و نمو مي كنند.

گياهان متنوعي در كشور با رويشگاه هاي متأثر از شرايط متنوع جغرافيايي و آب و هوايي محل وجود دارد. حضور گونه هاي متعدد از نقطه نظر جغرافيايي گياهي به سه ناحيه رويشي كلان اروپا ـ سيبري، ايران و توراني و صحرا ـ سندي تعلق دارند (رياضي، 1380، ص 215 و 216).

اين سه ناحيه بر اساس تقسيم بندي هاي پژوهشگران و گياه شناسان مختلف به چند زير ناحيه تقسيم مي شوند. نوعي از تقسيم بندي رويشگاهي كه عموم گياه شناسان با آن موافقند نواحي رويشي ايران را به منظور افزايش بهره وري وموارد كاربرد به 4 دسته تقسيم مي كند. اين 4 ناحيه كه در تصوير 4 نشان داده شده اند، عبارت اند از: منطقه خزري، زاگرسي، ايران و توراني و كرانه هاي خليج فارس و درياي عمان.

منطقه خزري اين منطقه شيب هاي شمالي سلسله كوه هاي البرز، ارضي جلگه اي سواحل درياي خزر و قسمت هايي از مناطق كوهستاني البرز را در بر مي گيرد و با 3000 متر از سطح دريا سيماي جنگل هاي پهن برگ شمال و مرغزارهاي نواحي كوهستاني را داراست. ميزان متوسط بارندگي سالانه از غرب به شرق به تدريج كاهش مي يابد و از 700 ميلي متر در شرق تا متجاوز از 2000 ميلي متر در غرب (نزديكي شهر رشت) تغيير مي كند (اسدي، 1367، ص 13).

از ويژگي هاي جنگل هاي خزري مصون بودن آن ها از يخبندان دوره هاي يخچالي دوران چهارم زمين شناسي است. به همين دليل به عنوان پناهگاه عمل كرده و تعدادي از گونه هايي كه در طول دوره هاي يخچالي در ساير منطق از بين رفته اند در اينجا به حيات خود ادامه داده و به صورت انحصاري ديده مي شوند. اين گونه ها كه ارزش جهاني دارند در بردارنده يك اتصال زماني و منطقه اي هستند. مهم ترين اين گونه ها عبارت اند از: بلند مازو، انجيلي، سفيد پلت و ليلكي.

گياهان انحصاري اين ناحيه در ايران حدود يك صد گونه است از آن ميان: ختمي گرگاني، پاي شير ليمويي، بابونه قد بلند، آتشين بال باريك، فراسيون آساي كجوري، زعفران گيلاني، دغدغك تك گل، سمبل ايراني، گل راعي مازندران، گوش بره گيلاني، مرزه جور برگ، صخره در رامسري، نجم آبي خزري و قدومك (رياضي، 1380، ص 216). يك گونه جالب و منحصر به فرد اين منطقه سوسن چلچراغ نام دارد. اين گياه رويشگاه بسيار محدودي در بخش عمارلو از توابع شهرستان رودبار دارد. اهالي محلي عقيده دارد بساك اين گل شب ها مي درخشد و از اين رو با نام چلچراغ شناخته مي شود.

منطقه زاگرسي: اين منطقه با جنگل هاي بلوط از جنوب آذربايجان تا استان فارس دربر مي گيرد. ميزان متوسط بارندگي سالانه آن در حدود 750 ميلي متر است و ارتفاع آ از سطح دريا در اين ناحيه متغير بوده و تا حدود 4400 متر در كوه دنا مي رسد. ميانگين حداكثر دما در گرم ترين ماه سال سي تا چهل درجه سانتي گراد و كيانگين حداقل دما در سردترين ماه 11 درجه زير صفر است. حداقل مطلق در بعضي ايستگاه هاي هواشناسي موجود در منطقه 27- درجه سانتي گراد را نشان مي دهد. بنابراين در فصل زمستان قسمت هاي وسيعي از منطقه پوشيده از برف است. سيماي عموميمنطقه رويشي زاگرس را جنگل هاي پراكنده بلوط تشكيل مي دهد. در شمال آن مخلوطي از گونه هاي مختلف بلوط مثل ايراني، دارماز و يوول ديده مي شود. اين جنگل ها به طور عمده در ارتفاع 12000 تا 25000 متري از سطح دريا واقع شده اند. تعدادي از گون هاي ديگر همراه بلوط عبارت اند از: امرود، زبان گنجشك، زالزالك ها، كيكم، دغدغك ها، شير خشت ها و پلاخور.

در ارتفاعات بالاتر، حدود 2000 تا 2800 متر، نگل هاي مخروبه ارس و در ارتفاعات م تر تا حدود 750 متر جنگل هاي ايستپي مخلوط بادامچه و بنه (پسته وحشي) به وفور ديده ميشود. گونه هاي خنجك،‌دافنه و ارجنك در اين منطقه مي رويند (اسدي، 1367، ص 16-18).

يكي از گياهان زيباي منطقه زاگرس گلي به نام لاله واژگون است كه همه ساله مشتاقان بسياري را به سمت خود جلب مي كند. از ويژگي هاي اين گياه زمان كوتاه گل دار بودن آن است به ويژه آن كه به نظر ميرسد خاستگاه اوليه آن ايران بوده و سپس به ساير نقاط دنيا برده شده است.

منطقه ايران و توراني: اين منطقه برحسب ارتفاع به دو بخش تقسيم مي شود. بخش نخست كه دشتي نام گذار شده، قسمت هاي وسيعي از كشور را دبرمي گيرد كه از شمال به كوه1پايه هاي سلسله البرز و كوه هاي شمالي خراسان، از غرب به كوه هاي زاگرس از جنوب به خليج فارس و درياي عمان و از شرق به پاكستان و افغانستان محدود مي شود. ارتفاع آن از سطح دريا بين 800 تا 1500 متر وميزان بارندگي متوسط سالانه، حداكثر 250 ميلي متر و حداقل ميانگين بارندگي كم تر از 50 ميلي متر است. ميانگين حداكثر دما در گرم ترين ماه سال بين 30 تا 40 درجه سانتي گراد و ميانگين حداقل دما در سردترين ماه سال از صفر تا 5- درجه سانتي گراد متغير است. پوشش گياهي اين قسمت به طور عمده شامل گونه درمنه است كه در نواحي مختلف همراه گونه هاي ديگري جوامع مختلفي را تشكيل مي دهد.

بخش كوهستاني منطقه ايران و توراني شامل شيب هاي جنوبي سلسله جبال البرز، دامنه هاي شرقي كوه هاي زاگرش و كوهستان هاي پراكنده موجود در فلات مركزي ايران است. بارتفاع آن از 1500 متر به بالا ايت. ميانگين حداكثر دما در گرم ترين ماه سال به 35 درجه سانتي گراد و ميانگين حداقل دما در سردترين ماه سال تا 10- درجه سانتي گراد و حداقل مطلق تا حدود 30- درجه سانتي گراد (در شهرستان ها) نيز كاهش مي يابد.

در اين بخش، از ارتفاع 1500 تا 3000 متر، گونه بادامچه و از ارتفاع حدود 2500 تا 4000 متر گياهان بالشتك مانند اسپرس، چوبك و گون ديده مي شود (اسدي، 1367، ص 18-20).

تعدادي از گونه هاي كه در منطقه رويشي ايراني توراني (شامل دشتي و كوهستاني) وجود دارند عبارت اند از: اسكنبيل ايراني، اسكنبيل كرماني، گرمينه زرد، زرشك خراساني، زنگوله اي دماوند، اسپرس گچ دوست، پرند و كلاه ميرحسن. در اين ناحيه رويشي در حدود 1550 گونه انحصاري وجود دارد (رياضي، 1380، ص 217).

كرانه خليج فارس و درياي عمان: اين منطقه سرزمين هاي ساحلي ايران در جنوب را دربرمي گيرد كه عمق آن از شرق به غرب به تدريج كاهش مي يابد. از جنوب شهرستان خاش كه تا ساحل درياي عمان 300 كيلومتر فاصله دارد و درختان خرما، آكاسيا و كُنار پوشش گياهي آن را تشكيل مي دهند، تا خوزستان و جنوب شرق عراق منطقه ساحلي گسترده شده است. ارتفاع از سطح دريا در اين منطقه از صفر تا هزار متر تغيير مي كند. ميزان بارندگي به تدريج از طرف شرق به غرب افزايش مي يابد و از متوسط سالانه حدود 70 ميلي متر در باهوكلات بلوچشتان به 182 ميلي متر در بندرعباس و 285 ميلي متر در آغاجاري مي رسد. متوسط ساليانه در غربي ترين بخش اين منطقه كه به منطقه زاگرسي شباهت دارد به 344 ميلي متر در مهران و در قصر شيرين به 413 ميلي متر مي رسد. ميانگين حداكثر دما در گرم ترين ماه سال از حدود 35 تا 45 درجه سانتي گراد و ميانگين حداقل دما در سردترين دما ماه سال از حدود 3 تا 12 درجه سانتي كراد نتغير است. حداقل مطلق دما در اين منطقه به ندرت به صفر مي رسد. پوشش گياهي در بخش هاي شمالي كرانه هاي خليج فارس و درياي عمان متغير و در نخست كه ميزان بارندگي سالانه آن بيش تر است گونه هاي يكساله از قبيل يونجه و گونه هاي مخلف يكسال خانواده گدميان و نيامدارن فراوان تر است. برعكس در بخش هاي عماني گونه هايي نظير داز، پينوباد، سيال، اشوراك، كهور، كهتر، توج، چوچ، خرماگز، گزشاهي يافت مي شود (اسدي، 1367، ص 22 و 23).

در اين رويشگاه حدود 50 گونه انحصاري يافت شود (رياضي، 1380، ص 218). يكي از معروف ترين گونه هاي انحصاري اين منطقه گياه مهرخوش است. خواص دارويي و درماني آن و وجود بازار فروش در كشورهايحاشيه جنوبي خليج فارس باعث شده است برداشت بي رويه از اين گياه دنبال شود. تعدادي از گونه هاي انحصاري اين ناحيه عبارت است از: آفتاب پرست كازروني، سيلن سايه پسند، بابونه بوشهري، ريش پهن چابهاري، مريم گل بزماني، آهو ماش لابري و كاروادري.

گياهان در معرض تهديد: رويدادهاي طبيعي و به ويژه دخالت هاي انساني و بهره گيري بي رويه از طبيعت عواملي هستند كه در نابودي گياهان و در كل جانداران موثرند. 20 گونه از گياهان علفي و انحصاري ايران به عنوان گونه هايي معرفي شده اند كه وضعيت زيستي نامناسبي دارند. اين گياهان از خانواده هاي گاوزبان (يك گونه)، گل استكاني (يك گونه)، شب بو، (هشت گونه)، شبنمي (يك گونه)، نعناعيان (يك گونه) و چتريان (هشت گونه ) هستند